Echt voortgang boeken bij maatschappelijke problemen als klimaat, wonen en asielopvang kan alleen als het raamwerk van de financiën op korte termijn grondig wordt aangepakt. De onbalans tussen taken en verantwoordelijkheden van decentrale overheden wordt vooralsnog alleen maar groter. Verder uitstel van vernieuwing is daarom onverantwoord.
Dat schrijft de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) aan minister De Jonge van Binnenlandse Zaken in het advies ‘Een raamwerk voor toekomstbestendige financiële verhoudingen’. Wat decentrale overheden nu nodig hebben zijn stabiele bestuurlijke en financiële verhoudingen. Dat houdt in: meerjarige zekerheid en een bekostiging die rekening houdt met de mogelijkheden om binnen kaders eigen keuzes te maken. Anders lopen decentrale overheden het financiële risico dat de gevolgen van rijksbeleid op hen worden afgewenteld.
In 2026 krijgen gemeenten zo’n 3 miljard euro minder uit het gemeentefonds zonder dat er taken verdwijnen. Hoewel het demissionaire kabinet inmiddels voor 2026 weer 1 miljard extra heeft toegezegd blijft de onzekerheid voor daarna groot. Er is nog geen overeenstemming over de uitwerking van de nieuwe financieringssystematiek vanuit het Rijk.
Meer dan geld alleen
De ROB benadrukt dat de problematiek veel meer behelst dan geld alleen. Taken, verantwoordelijkheden en bekostiging sluiten steeds slechter op elkaar aan. Onbalans in taken en opgaven en middelen bedreigt de slagkracht van gemeenten, dat was ook de conclusie van het jaarlijkse benchmarkonderzoek onder gemeenten.
Politieke besluiten zijn verpakt als technische keuzes, en de aannames onder die besluiten pakken in de praktijk anders uit. Dit leidt volgens de raad tot sluipende uitholling van de financiële beleidsruimte van gemeenten en provincies, bijvoorbeeld door uitgaven voor taken die harder stijgen dan de inkomsten die ze krijgen vanuit het Rijk. De discussies tussen overheden die dit tot gevolg heeft, krijgen een toenemend slepend karakter en zetten de verhoudingen verder onder druk.
Daarom adviseert de ROB om eerst de fundamentele keuzes expliciet te maken: wat is de rol van decentrale overheden, autonoom of automaat? Of iets daartussenin? Die keuze kan per beleidsterrein verschillen. Vervolgens moet de financiële verhouding voor die taak of beleidsterrein, bij die rol passen.
Grotere vrijheid betekent meer risico dragen
De keuze is volgens de ROB als volgt: als decentrale overheden veel beleidsvrijheid krijgen, moeten ze zelf meer financiële risico’s dragen. Ze kunnen dan immers zelf bepalen wat de noodzakelijke kosten zijn. Maar als er sprake is van medebewind met veel invloed van het Rijk, moet de landelijke politiek de afweging maken welke taken noodzakelijk zijn. Dan moet het Rijk zelf besluiten wat het daar voor over heeft en een kostendekkende vergoeding bieden. Daartussen zijn er nuances mogelijk, maar de bekostiging en risicodeling moeten gelijk zijn aan de toegekende beleidsvrijheid, zo staat in het advies.
Helder bouwwerk
Maatschappelijke opgaven kunnen volgens de ROB pas vooruitgang boeken als er een nieuw bestuurlijk en financieel bouwwerk komt voor samenwerking tussen de overheden. Een bouwwerk dat helder is over de taken en verantwoordelijkheden per bestuurslaag. Dat voorkomt discussies over individuele claims die veel tijd kosten.
Rust-Reinheid-Regelmaat
In 2021 stelde de ROB in het advies Rust-Reinheid-Regelmaat al vast dat de bestuurlijke en financiële verhoudingen tussen overheden uit balans zijn. De aanbevelingen uit dat advies blijken nog onverminderd actueel. Met het oog op de Bestuurlijke Overleggen Financiële Verhoudingen (BOVF’s) deze en volgende maand brengt de ROB de boodschap daarom opnieuw onder de aandacht. De raad constateert dat de afgelopen jaren hierop weinig voortgang is geboekt. Het nu uitgebrachte advies bevat ook voorstellen voor onderwerpen die in een nieuw te sluiten bestuursakkoord tussen overheden aan de orde moeten komen.
Nieuw bestuursakkoord
Een nieuw bestuursakkoord is een goed begin, gezien de veelzijdigheid, complexiteit en de omvang van de opgaven, stelt de ROB. Denk daarbij ook aan maatschappelijke vraagstukken als asielopvang, stikstof en wonen. Daarnaast zorgt een nieuw bestuursakkoord voor langetermijndenken en borgt het de grote financiële belangen. De ROB hoopt met dit advies een aanzet te geven voor herordening van de financiële verhoudingen in de komende kabinetsperiode.
Geef een reactie