Sinds de demonstratie op de Dam wordt van veel kanten opgeroepen tot het ontslag van Femke Halsema als burgemeester van Amsterdam. Ik heb hierover geen oordeel. Maar dat het kabinet geen burgemeester kan ontslaan, is staatsrechtelijk je reinste onzin.
De reactie van minister Grapperhaus is zeer bijzonder. Tijdens het vragenuur in de Tweede Kamer bleef hij benadrukken dat ontslag staatsrechtelijk niet aan de orde is. De burgemeester legt verantwoording af aan de Amsterdamse raad, de minister heeft geen rol. Het ontslag bij koninklijk besluit zou een formaliteit zijn.
Kortom, geparafraseerd: ‘het mag staatsrechtelijk niet en dus hoef ik, Grapperhaus, geen politiek oordeel te vellen, noch daarover verantwoording af te leggen aan de Tweede Kamer’. In een debat op 4 juni werd dit nog eens verder besproken.
Ontslag burgemeester
Hoe zit dit nu echt? Dat de burgemeester over haar handelingen verantwoording aflegt aan de gemeenteraad van Amsterdam, is natuurlijk waar. De burgemeester kan niet ter verantwoording worden geroepen door de Tweede Kamer. En dat doet de Tweede Kamer ook niet. Het is de minister die ter verantwoording wordt geroepen.
En het is al sinds het rapport van Scheltema de lijn dat een minister slechts verantwoordelijk is voor zover hij bevoegd is. Grapperhaus is dus niet verantwoordelijk voor het handelen van de burgemeester van Amsterdam – dat zou wat zijn. Evenmin is hij primair verantwoordelijk voor het al dan niet ontslaan van deze burgemeester. Maar het kabinet bestaat uit méér leden dan de minister van Justitie.
De Tweede Kamer had minister Ollongren van Binnenlandse Zaken kunnen oproepen, die heeft namelijk wél wat te zeggen over burgemeesters.
Ontslagbepalingen
De huidige bepalingen rond het ontslag van de burgemeester zijn in 2001 ingevoerd en sindsdien niet meer gewijzigd. De Gemeentewet bepaalt dat de burgemeester te allen tijde bij koninklijk besluit op voordracht van de minister van Binnenlandse Zaken kan worden ontslagen. Om de positie van de gemeenteraad te versterken, werd in het tweede lid ingevoegd dat de gemeenteraad een aanbeveling tot ontslag kan doen indien er sprake is van een verstoorde verhouding tussen burgemeester en raad.
Maar de gemeenteraad kan dat alleen in die specifieke situatie, en het eindoordeel is aan de minister. Daarbij is het inmiddels praktijk dat deze aanbeveling wordt overgenomen, maar dat gebeurt niet altijd. Zo werd voor de burgemeester van Steenbergen onderzocht of ze kon blijven, al stapte ze uiteindelijk zelf op.
Regering zelfstandig bevoegd
Ten aanzien van het ontslagrecht werd bij de betreffende wetgeving expliciet overwogen dat de regering in voorkomende gevallen, en op grond van eigen afwegingen tot ontslag kan besluiten. Bijvoorbeeld als de burgemeester het ambt heeft geschaad of bij integriteitskwesties. Er moeten dan wel zwaarwegende omstandigheden zijn.
Of daarvan sprake is, is uiteindelijk een politiek oordeel waarvoor de minister van BZK (als voordragend orgaan) volledig verantwoordelijk is jegens de Kamer. Maar de redenering van Grapperhaus dat het staatsrechtelijk niet kan, die raakt kant noch wal.
De motie-Wilders om tot ontslag van Halsema als burgemeester over te gaan, kan dan ook niet staatsrechtelijk (procedureel) worden afgewezen. Dit zal een inhoudelijke beoordeling van het kabinet, de minister van BZK voorop, vergen.
Ontslag voorzitter veiligheidsregio
Bij EenVandaag kwam Wim Voermans met een alternatief: Halsema handelde niet als burgemeester, maar als voorzitter van de veiligheidsregio. Die voorzitter wordt eveneens bij koninklijk besluit benoemd en ontslagen. Volgens Voermans kan Halsema als voorzitter worden ontslagen gelet op de bevelstructuur van de Wet veiligheidsregio’s.
SGP-fractievoorzitter Van der Staaij ging in het debat van 4 juni mee in deze lijn en diende een motie in om met de veiligheidsregio in overleg te treden om te kijken of het gewenst is te komen tot een andere voorzitter van de veiligheidsregio. In dit geval is het wél de minister van Justitie en Veiligheid die de voordracht tot benoeming en ontslag doet.
Dit kan bijvoorbeeld wanneer de gemeenteraad bezwaren heeft en de minister vindt dat er zodanige fouten zijn gemaakt, dat die niet zonder gevolgen kunnen blijven. Ook hier bestaat dus nadrukkelijk een afwegingsruimte voor de minister en is het staatsrechtelijk niet onmogelijk om tot ontslag over te gaan.
Grapperhaus verschuilt zich
Minister Grapperhaus verschuilt zich volledig onterecht achter een niet-bestaande staatsrechtelijke onmogelijkheid om tot ontslag over te gaan. Zowel de Gemeentewet als de Wet veiligheidsregio’s biedt de regering de mogelijkheid op eigen initiatief Halsema de deur te wijzen. Er kunnen natuurlijk andere zaken spelen.
De regering kan zo’n ingreep bijvoorbeeld niet gepast vinden binnen de bestuurlijke verhoudingen, of op andere politieke gronden waarvoor men dan uiteraard wel volledig verantwoordelijk is jegens de Tweede Kamer. Hoe dan ook is de regering bevoegd én dus verantwoordelijk voor het al dan niet uitoefenen van die bevoegdheid.
Onvoldoende kennis staatsrecht
Het wordt tijd dat de ministers Grapperhaus én Ollongren met een inhoudelijke reactie op de vragen van de Kamerleden komen. Zij kunnen zich niet langer verschuilen achter het staatsrecht, dat de minister van Justitie blijkbaar onvoldoende kent. Overigens ondanks zijn scriptie, waaraan hij nog refereerde in het vragenuur.
Ik vind het persoonlijk echt heel erg en het frustreerde mij dat ik en velen met mij zich houden aan de corona maatregelen, onder dwang van geldboetes maar dat bij deze demonstratie de wet op gelijke behandeling niet wordt gehandhaafd.
Amsterdam heeft toch camerabeelden om alsnog te vervolgen, want deze mensen zijn even erg als alle andere relschoppers.