In de allereerste aflevering van Yes Minister stelt kabinetssecretaris sir Arnold dat een open overheid een absurde gedachte is (videofragment hierboven). “You can be open or you can have government.” Hoewel de serie al ruim 40 jaar oud is, lijkt de stelling in de praktijk nog steeds opgeld te doen. Reis mee door geheim gemeenteland.
We gaan eerst naar Den Helder. Die gemeente is samen met de provincie Noord-Holland aandeelhouder in Zeestad C.V./B.V., een organisatie opgericht voor stedelijke vernieuwing in Den Helder. In het kader van de stadsvernieuwing is besloten het theater de Kampanje te verplaatsen naar de oude scheepswerf. Een aantal burgers wil graag inzicht krijgen in de financiën rond de verplaatsing omdat het om gemeenschapsgeld gaat. En daar wringt de schoen. De gemeente stond feitelijk op afstand, zoals beschreven in een rapport van de rekenkamer (pdf).
Geheim voor aandeelhouder
De informatie kan niet verstrekt worden omdat het college van burgemeester en wethouders van Den Helder er niet over beschikt en deze informatie ook niet bij Zeestad kan opvragen. Zeestad werkt niet onder verantwoordelijkheid van het college. De rechtbank Noord Holland onderschrijft dit standpunt, nu niet blijkt dat het college instructies kan geven. De rol van (meerderheids)aandeelhouder is niet voldoende. Dat sluit aan bij een eerdere uitspraak van de Afdeling bestuursrechtspraak over ProRail. Er vindt dus geen openbaarmaking plaats.
We vervolgen onze tour in de provincie Zeeland. Die heeft samen met de gemeenten Borsele, Terneuzen en Vlissingen de onderneming Zeeland Seaports N.V. opgericht. Die op haar beurt weer enig aandeelhouder is van dochter Zeeland Seaports Beheer B.V., de eigenaar van Van Citters Beheer B.V., kortweg VCB. Deze laatste bv is verantwoordelijk voor het saneren van het zwaar vervuilde terrein van Thermphos. Daar is veel overheidsgeld mee gemoeid, en een ondernemer uit Lisse, tevens VVD-lid, wil graag openheid over de bestedingen.
Maar je raadt het al. In navolging van de rechtbank Zeeland-West-Brabant oordeelt ook de Afdeling bestuursrechtspraak dat VCB niet onder verantwoordelijkheid van Gedeputeerde Staten werkt en dat GS zodoende niet over de stukken beschikt die zich uitsluitend onder VCB bevinden. Wederom geen openbaarmaking.
Democratische controle lastig
Hoewel de Afdeling bestuursrechtspraak hier een consequentie lijn trekt in de jurisprudentie, die ook aansluit bij de bedoelingen van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob), is het resultaat toch onbevredigend. Het wegstoppen van overheidstaken in privaatrechtelijke rechtspersonen leidt er blijkbaar toe dat informatie die anders waarschijnlijk openbaar zou moeten worden gemaakt, niet langer openbaar wordt. Dat maakt democratische controle lastig.
Bij de Eerste Kamer is al enige tijd het wetsvoorstel voor de Wet open overheid (Woo) aanhangig, dat de Wob moet gaan vervangen. Het brengt geen verandering op het probleem dat ik hierboven schets, anders dan dat belangenverenigingen zoals de VNG onder de werking van de Woo gaan vallen. Wél kan de regering voortaan bij algemene maatregel van bestuur de werking van de wet uitbreiden tot privaatrechtelijke rechtspersonen, maar of dit ook gaat gebeuren is natuurlijk koffiedik kijken.
Waarom zoiets belangrijks niet gewoon in de wet zelf regelen? Dat zou nog kunnen, nu bij de Tweede Kamer een zogenaamde novelle aanhangig is om dit wetsvoorstel op bepaalde punten te wijzigen. Dat zou de overheid echt meer open en transparant maken. Iets wat alleen maar kan bijdragen aan de democratische controle. En misschien dat being open en having government dan toch beter te verenigen worden!
Rob de Greef schreef eerder een uitgebreid uitgebreid artikel over de Wob in relatie tot intergemeentelijke samenwerking. Hij geeft dit najaar een verdiepingscursus over onder meer de gevolgen van delegatie en mandaat op de Wob.
Oproep
Mocht de lezer meer uitspraken kennen over openbaarheid bij samenwerkingsverbanden van overheden of verzelfstandigde overheidsdiensten, dan hoort de auteur dit graag. Gebruik hiervoor de reactiemogelijkheid onder dit artikel of stuur een mail.
We hebben het in Nederland onnodig ingewikkeld gemaakt door te gaan besturen met ZBO en privaatrechtelijke verbanden.
Daarom pleit ik voor een harde terugkeer naar drie democratisch gelegitimeerde lagen. Rijk met ministeries, Provincie met departementen waaronder de Waterschappen en Gemeenten als organisatie dicht op de dagelijkse woon- en leefomgeving. Hierop kan gelijk geacteerd worden op de salarisniveaus waardoor je het gedoe met bovenmatige beloning kwijt bent.