Gemeenten weten mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben nog niet altijd goed te bereiken. ‘Ze denken nog teveel vanuit het aanbod en niet vanuit behoefte. Kwetsbare inwoners kunnen zo in grotere problemen komen. Er is daarom een omslag nodig.’ Dat concludeert het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) na recent onderzoek.
Het wetenschappelijke instituut onderzocht wat de oorzaak is van het niet goed bereiken van bepaalde groepen inwoners en wat gemeenten en dienstverleners kunnen doen om dit te verbeteren. Het nieuwe onderzoek ‘Zien, luisteren en helpen’ is een vervolg op eerder onderzoek met daarin ervaringsverhalen en richt zich nu op de systeemwereld. Hoe komt het dat gemeenten kwetsbare inwoners niet bereiken en wat is daar aan te doen?
Problemen verergeren
Uit het eerdere onderzoek bleek namelijk dat het gemeenten niet lukt om alle mensen die dat nodig hebben en daarvoor in aanmerking komen tijdig met passende ondersteuning te bereiken. Als inwoners niet de ondersteuning krijgen die zij wel nodig hebben, kunnen hun problemen verergeren. Hierdoor is uiteindelijk duurdere en complexere hulp nodig. Bovendien kan dit hun vertrouwen in de overheid beschadigen, aldus het SCP.
Behoefte centraal stellen
Een van de eerste conclusies uit het nieuwe onderzoek is dat gemeenten vaak nog teveel denken vanuit het aanbod. Dat er loketten en voorzieningen zijn waar mensen naar toe komen voor hulp en ondersteuning. Wie hier geen gebruik van maakt, wordt gezien als niet-gebruiker. Het SCP pleit ervoor dat gemeenten nagaan waarom sommige inwoners niet worden bereikt, wat zij nodig hebben en of dit wellicht iets anders is dan het bestaande aanbod. Dat zou volgens het planbureau beleidsmakers ook stimuleren om actief te zoeken naar mensen die niet zelf om hulp vragen of niet weten hoe dit te doen. ‘Als de behoefte van mensen meer centraal komt te staan, wordt duidelijker welke zorg en ondersteuning nodig is en hoe de juiste zorg bij mensen komt,’ zo schrijven de onderzoekers.
Onrealistische aannames
Daarnaast blijkt uit het onderzoek ook dat beleidsmakers niet altijd van realistische aannames en mensbeelden uitgaan. Zo wordt bijvoorbeeld vaak gedacht dat mensen rationeel handelen bij problemen en bij de gemeente zullen aankloppen. Terwijl ze in de praktijk dat juist vaak niet doen uit schaamte bijvoorbeeld, of uit wantrouwen en angst om toeslagen te moeten betalen. En ze weten niet altijd dat er hulp bestaat. Volgens het SCP denken beleidsmakers ook vaak ten onrechte dat mensen hulp krijgen vanuit hun sociale netwerk, terwijl er grenzen zijn aan wat mensen voor elkaar (kunnen) doen.
Omslag nodig
Uit het onderzoek komt nog een derde conclusie. ‘Er is bij gemeenten een echte omslag nodig: van een reactieve naar een actieve houding, waarbij er vaker op mensen wordt afgestapt.’ Alleen op die manier kunnen volgens de onderzoekers mensen met complexe problemen goed worden bereikt en geholpen. Verergering van hun problemen kan zo worden voorkomen. Het is niet voldoende meer als loketten laagdrempelig en dicht bij de inwoners zijn ingericht.
Gebrek aan tijd
Simpel noemen de onderzoekers de omslag overigens niet. Dat komt ook omdat gebrek aan tijd vaak een rol speelt. Zo hebben hulpverleners vaak niet genoeg ruimte om actief op inwoners af te gaan. En ook de samenwerking met netwerkpartners in het sociaal domein, zoals welzijns- of onderwijsinstellingen die inwoners in beeld kunnen hebben, verloopt niet altijd even soepel door gebrek aan tijd en door ingewikkelde (overheids)regels. ‘Hier is dus nog een slag te slaan. Daarnaast zou het gemeenten helpen als zij scherpere keuzes maken welke inwoners met welke problemen zij in elk geval willen bereiken en dus met wie hulpverleners in contact moeten komen.’ Ook personeelstekorten en beoogde besparingen op uitgaven zijn niet bevorderlijk.
‘Betrek ervaringsdeskundigen’
Het SCP geeft in het rapport veel verschillende handelingsrichtingen en doet ook 3 aanbevelingen voor gemeenten om inwoners beter te bereiken. De eerste richt zich op het centraal zetten van hoe je mensen bereikt en ondersteunt op een manier die aansluit bij wat hun behoefte is. In tegenstelling tot het centraal zetten van voorzieningen. Daarnaast raden ze gemeenten aan om hulpverlening niet alleen via (online) loketten aan te bieden, maar juist ook op mensen af te stappen. En als laatste om ervaringsdeskundigen te betrekken bij het ontwikkelen van beleid en om structureel te blijven leren van de praktijk.
Veranderen wetgeving
Er is inmiddels door DENK ook een reactie gevraagd aan demissionair minister Schouten (armoedebeleid), Ze geeft aan dit een ‘bijzonder belangrijk onderwerp’ te vinden. Volgens Schouten zijn wetten vaak gemaakt met het idee dat mensen alle regelingen precies weten te vinden. ‘Het kabinet is daarom aan de slag gegaan met het veranderen van wetgeving. Proactieve dienstverlening staat daarbij centraal. Mensen hoeven dan niet zelf iets aan te vragen, maar horen van de overheid waar ze recht op hebben.’
Persoonlijk contact en luisteren
De conclusies van het SCP worden onderschreven door verschillende eerdere onderzoeken. Zo schreven de ombudsmannen in hun jaarverslag over 2023 ook dat inwoners zijn geholpen met veranderingen in het gedrag van de overheid. En niet met nog meer systemen. In dit verslag worden verschillende goede voorbeelden van gemeenten genoemd die proactief te werk gaan en met inwoners meedenken. Persoonlijk contact en luisteren naar de behoeften van inwoners is volgens hen cruciaal. ‘Het is een plicht van de overheid om burgers zelf op te zoeken. Om te luisteren. En dan te doen wat nodig is. Er zijn voldoende voorbeelden waarin we zien dat het wél kan.’
Er zijn gemeentes in Nederland (DFM) die er alles aandoen om de uitgaven binnen het Sociaal Domein zo laag mogelijk te houden. Een ontmoedigingsbeleid, als er weer een maand was, dat er minder was uitgegeven, werd de afdeling getrakteerd met koffie en gebak. Staat haaks op de resultaten van dit onderzoek.